در گل و مرغ ایرانی و ادبیات فارسی گل سرخ بین تمام گل‌های باغ و بلبل بین تمام پرندگان و عاشقان گل جایگاه نخست را به خود اختصاص می‌دهند و از نگاه عزالدین مقدسی، نماد گل سرخ معشوق بی چون و چرای بلبل است.
همایش “نمادشناسی عرفانی گل‌ها و پرندگان” با تأکید بر معناشناسی هنر گل و مرغ در اصفهان عصر صفوی از منظر عزالدین مقدسی عارف قرن هفتم به همت مرکز اصفهانی‌شناسی و خانه ملل وابسته به سازمان فرهنگی، اجتماعی و ورزشی شهرداری اصفهان در کتابخانه مرکزی برگزار شد.
رضوان پورعصار مدیر مرکز اصفهانی‌شناسی و خانه ملل در ابتدای این مراسم به برگزاری بیش از ۱۰۰ نشست تخصصی توسط این مرکز از سال ۸۴ تا کنون اشاره کرد و گفت: سال گذشته نشستی با عنوان “گردشگری خلاق با تکیه بر جایگاه عرفان اسلامی در هنر و معماری صفوی” برگزار کردیم اما فرصتی برای به تشریح کامل مطالب مرتبط با نقوش گل و مرغ توسط استاد جلیل جوکار فراهم نشد و به همین دلیل تصمیم به برگزاری این نشست گرفتیم.
در ادامه، جلیل جوکار عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان تاریخ تولد عزالدین مقدسی را به طور دقیق مشخص ندانست. به گفته او، مقدسی پس از سال ۶۲۸ هجری قمری در بیت‌المقدس متولد شده و در سال ۶۷۸ هجری قمری از دنیا رفته است. او نوه “غانم” یکی از عرفای بزرگ و به‌نام بیت‌المقدس بوده که در در این شهر زاویه‌ای (چله‌خانه‌ای) داشته که همچنان قبله‌گاه اهل دل است.
وی افزود: عزالدین مقدسی پس از تکمیل تحصیلات خود به قاهره می‌رود اما انگار دلش را در بیت‌المقدس جا گذاشته و در طول عمر ۵۰ ساله و کوتاه خود مدام بین قاهره و بیت‌المقدس در رفت و آمد بوده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان با اشاره به رساله «کشف الأسرار فی الحکم الطیور و الأزهار» مقدسی ادامه داد: ترجمه دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی از این کتاب در مقدمه کتاب منطق‌الطیر عطار در سال ۱۳۸۳ توسط نشر سخن منتشر شده است و این ترجمه به تنهایی ویژگی تألیف هم دارد.
به گفته جوکار، عرفای مختلف از سایر عارفان برهم‌کنش و تأثیر و تأثر دارند و عزالدین مقدسی نیز از عطار تأثیر پذیرفته است. همچنین تأثیر نوشته ابن‌غانم را در اشعار قرن هفتم به بعد در ادبیات فارسی مشهود است.
وی تصریح کرد: عزالدین مقدسی در باب نخست رساله «کشف الأسرار فی حکم الطیور و الأزهار» که به گل اختصاص دارد از گل سرخ، مورد، نرگس، نیلوفر، بنفشه، شب‌بو، یاسمن، بابونه، خیری دشتی یا گل همیشه‌بهار و شقایق سخن گفته است. او باب دوم رساله خود را نیز به پرندگان اختصاص داده و درباره هزاردستان (بلبل)، کبوتر، پرستو، طاووس، طوطی و هدهد سخن رانده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان اضافه کرد: عزالدین مقدسی مقام معشوق را به عاشق رجحان داده است و رساله خود را با گل سرخ آغاز کرده و نخستین پرنده در رساله او نیز بلبل است. در واقع این ویژگی، وجهه تطابق ادبیات فارسی و رساله عزالدین مقدسی است.
جوکار بیان کرد: در گل و مرغ ایرانی و در ادبیات فارسی گل سرخ بین تمام گل‌های باغ جایگاه نخست را به خود اختصاص می‌دهد و بلبل بین تمام پرندگان و عاشقان گل رتبه اول را دارد.
وی با بیان اینکه به قول یکی از اساتید فلسفه و عرفان، فلسفه عشق به تفکر و عرفان تفکر راجع به عشق است، گفت: عارف آنچه دریافت دارد از دل است که جایگاه عشق است. اگر نور عشق بر دل عارف تابید چشمه‌های حکمت نیز از دل او بر زبانش جاری می‌شود، بنابراین گاهی ممکن است عارف از فهم نوشته‌ها و گفته‌های خود عاجر باشد.
عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان با بیان اینکه عزالدین مقدسی در مقدمه رساله خود رنگ گلنار (گل انار) را به نمادی از آتش عشق تشبیه کرده است، خاطرنشان کرد: او می‌گوید مرد عارف کسی است که نعمت‌های الهی را بشناسد و سپاس گوید و بداند که ایزد تعالی هیچ چیز را بیهوده نیافریده است، بلکه بداند که هر چیز به جای خویش ایستاده و بر پیمان الهی خویش استوار است.
جوکار با بیان اینکه از نگاه عزالدین مقدسی نماد گل سرخ معشوق بی چون و چرای بلبل است، اظهار داشت: او رنگ و روی گل را نماد رنگ رخساره معشوق می‌داند. تقابل خار و گل در جای‌جای ادبیات فارسی وجود دارد و در رساله او نیز به چشم می‌خورد که این نماد ریشه در تقابل دیرین خیر و شر دارد.
وی با بیان اینکه تاریخ‌نویسان آغاز گل و مرغ ایرانی را معمولاً از رضا عباسی در مکتب اصفهان در دوره صفوی بررسی می‌کنند، افزود: رضا عباسی گل و بوته‌سازی به همراه پرندگان را به شیوه‌ای تمثیل‌گونه که مرغ بر گل سرخ ارجحیت دارد انجام داده است. محمدشفیع عباسی شاگرد او که برخی او را فرزند رضا عباسی نیز می‌دانند، مکتب گل و مرغ اصفهان را پایه‌گذاری کرده و گل و مرغ‌های فراوانی از او به جای مانده که شیوه پدر همچنان در آنها وجود دارد و از نظر ابعاد، بزرگی مرغ بر گل برتری دارد که شاید نام آن را بتوان برتری عاشق به معشوق گذاشت.
به گفته عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان، در نهایت این هنر به عصر قاجار می‌رسد و در این دوران به نوعی شاهد امپراطوری گل سرخ هستیم و از نقش لباس‌ها گرفته تا قلمدان، کتاب، فرش، دیوار، قاب‌آینه‌ها و غیره نقش گل و مرغ وجود داشته و این بار گل سرخ بر پرنده ارجحیت داشته و در یک دوم فوقانی نقاشی رسم می‌شده است. جالب اینکه امروز نگارگران گل‌های سرخ بزرگ‌تر را پایین می‌کشند، در حالی که جایگاه معشوق حکم می‌کند جای او رفیع باشد.
جوکار با بیان اینکه گل سرخ با نام‌های گوناگونی در ادبیات آمده است، گفت: هر جا واژه گل به‌تنهایی آمده منظور گل سرخ است. واژه‌های گل حمرا، گل طیار، گل دوری و گل صوری نیز دلالت بر گل سرخ دارند.