در فرهنگ سیاسی رفتار انحصاری مذموم و تحمل‌نکردنی است. همچنان که در اقتصاد و اجتماع و فرهنگ نیز این‌چنین است. انحصارطلبی آن است که مدیر و کارگزار در حوزه قدرت و اختیارش همه چیز را به خود و خویشاوندانش اختصاص دهد؛ بدین معنا که قدرت، امکانات و دیگر امتیازات اجتماعی را به اقوام و دوستان خود اختصاص دهد و دیگران را از آن‌ها محروم سازد؛ همان چیزی که امروز با عنوان «آقازادگی»، «فامیل‌گرایی» و «جناح‌بازی سیاسی» از آن یاد می‌شود. این حرکت و اقدام است که انواع مختلف مفاسد و ناشایسته‌سالاری را در پی دارد و از دل خانواده مدیران و مسئولان، آقازاده مدیر، تاجر، صنعتگر و … خارج و مطرح می‌شود.
در فرهنگ و اندیشه سیاسی امیرالمؤمنین علی (ع) فرمانروایان و کارگزاران به‌شدت از این مسئله بر حذر داشته شده‌اند؛ به طوری که به مالک اشتر می‌فرمایند: «از امتیازخواهی بپرهیز و چیزی را که همه مردم نسبت به آن یکسان هستند، به خود اختصاص مده. هر کارگزار و مسئولی نزدیکان و خویشاوندانی دارد که توقع برتری، امتیازخواهی و دخالت در قراردادها بدون رعایت انصاف را دارند؛ ولی تو چاره‌ای بیندیش و به هیچ یک از اطرافیان و وابستگان چیزی از مال، زمین و… واگذار مکن؛ مبادا در تو طمع کنند تا قراردادی به سود آنان منعقد کنی؛ زیرا این کار مایه ضرر سایر مردم می‌شود.»
از این فرمان امام علی (ع) چنین برمی‌آید که انحصارطلبی، بزرگ‌ترین آفت برای یک دولت و یک تیم مدیریتی است.انحصارگران و انحصارطلبان عاقبت خیر و خوبی ندارند؛ هرچند ممکن است در کوتاه‌مدت بتوانند قدرت را قبضه کنند و ثروت را به خدمت خود و گروه و اطرافیان محدود خود بگیرند، اما به طور قطع با بدترین شیوه ممکن شکست می‌خورند.
در تاریخ عالم دولت‌های فراوانی بوده‌اند که بر اثر انحصارطلبی زمامداران و مدیران به سرعت رو به ضعف رفته و زمینه زوالشان فراهم و نابود شده‌اند. امروز نیز زمامداران و مسئولان بسیاری از کشورهای اسلامی و غیراسلامی گرفتار انحصارطلبی‌های گوناگون حزبی و گروهی، سیاسی، نژادی، فامیلی، زبانی و مذهبی هستند که همین عوامل موجب نابسامانی‌های حکومتی شده است. بسیاری از جنگ‌ها و تجاوزها در جهان معلول انحصارطلبی زمامداران است؛ از این رو دست‌اندرکاران امور حکومتی باید تلاش کنند با تربیت درست مدیران و مسئولان از بروز این آفت جلوگیری کنند؛ زیرا ورود افراد نالایق به حوزه مدیریت و مسئولیت‌های کلان و حتی کوچک ضربه‌های جبران‌ناپذیری به پیکره ارزش‌های جامعه می‌زند.
انحصارطلبی راه را برای رانت‌خواری و دست‌بردن به بیت‌المال و اموال عمومی باز می‌کند و افرادی را برای رشد قارچ‌گونه و بی‌اساس و ضابطه امیدوار می‌سازد. ریشه انحصارطلبی خودبرتربینی، اشرافیت، استکبار و تکبر، غرور باطل، جهل و مانند آن است. جهل و خودبرتربینی و اشرافیت و مانند آن موجب می‌شود برخی حقوقی انحصاری برای خود قائل شوند و دیگران را از حقوق خود محروم سازند و بر آنان ظلم و ستم ورزند؛ همچنین انحصار محدودیت‌هایی برای دیگران ایجاد و آزادی عمل و فکر و عقیده را از دیگران سلب می‌کند و اقتصاد افراد و جامعه را با آسیب و اختلال جدی مواجه می‌سازد.
امیر مؤمنان علی (ع) با اشاره به ویژه‌خواری که نوعی انحصار در قدرت و ثروت است، نشان می‌دهد چگونه این انحصارطلبی‌ها جامعه و افراد آن را از کمال دور می‌سازد و به تباهی می‌کشاند. ایشان در فرمایشی به بعضی آثار ویژه‌خواری و انحصارطلبی اشاره می‌کنند و نشان می‌دهند این عمل زشت و مجرمانه و گناه و ظلم فقط به حوزه اقتصادی محدود نخواهد شد، بلکه دیگر حوزه‌های زندگی فرد و جامعه را به‌شدت تحت تأثیر آثار زیان‌بار و مخرب قرار خواهد داد. ایشان می‌فرمایند: «ویژه‌خواری و انحصارطلبی، حسادت می‌آورد و حسادت، دشمنی و دشمنی، اختلاف و اختلاف، پراکندگی و پراکندگی، ضعف و ضعف، زبونی و زبونی، زوال دولت و ازمیان‌رفتن نعمت.» (شرح نهج‌البلاغه لابن أبی الحدید، ج ۲۰، ص ۳۴۵، ح ۹۶۱)
از نظر امیر مؤمنان علی (ع) شخص ویژه‌خوار پیش از مردم به هلاکت می‌رسد؛ زیرا اگر مردم دنیای خود را از دست می‌دهند، ویژه‌خوار آخرت خویش را به بهایی اندک فروخته و هلاکت ابدی را برای خود رقم زده است. آن حضرت می‌فرمایند: «مَن یَستَأثِر مِنَ الأَموالِ یَهلِک»؛ «هرکه در اموال انحصارطلبی کند، نابود می‌شود.» (بحارالأنوار، ج ۷۸، ص ۵۶، ح ۱۱۸).
آن حضرت (ع) به مالک اشتر نیز می‌فرمایند: «از انحصارطلبی در آنچه مردم در آن برابرند و غفلت از آنچه در حوزه مسئولیت تو قرار دارد و دربرابر دیدگان مردم روشن است، بپرهیز؛ زیرا تو به خاطر دیگران مؤاخذه خواهی شد و به‌زودی پرده‌های امور از برابر دیدگانت کنار خواهد رفت و داد ستمدیده از تو گرفته خواهد شد.» (نهج‌البلاغه، نامه ۵۳)
پس وای بر انحصارطلبان خودخواه که جز خود کسی را نمی‌بینند و درد و رنج دیگران را نمی‌فهمند. اینکه عده‌ای وقتی به جایگاهی دست یافتند، همه چیز را از خود می‌دانند و دست به بخشش قدرت و ثروت ملی به افراد و نزدیکان می‌زنند، حکایت از انحصارطلبی است که مذموم و لازم است مسئولان به جد از آن بپرهیزند و دامن خود را از انحصارطلبی در همه حوزه‌ها پاک نگه دارند.
مظفر حاجیان