آسیب‌های مدیریت در نگاه امام علی (ع)
دیروز عید سعید غدیر، بزرگترین عید اسلامی بود این عید که مسیر و راه و استمرار حرکت انبیاء و نبی مکرم اسلام را معین می کند می تواند الگویی تمام عیار برای همیشه تاریخ باشد چرا که توسعه و پیشرفت هر جامعه‌ای مرهون موفقیت های به دست آمده از ناحیه مدیریت می باشد. در فرآیند مدیریت اسلامی یکی از مهم ترین نکات در خور تأمّل انتخاب شایسته ترین افراد برای مسؤولیت های سالم در جامعه اسلامی است تا از یک سو اشتباهات و انحرافات احتمالی به حداقل برسد و از سوی دیگر جامعه در مسیر رشد و شکوفایی قرار گیرد. وقتی جامعه‌ای بر اساس آرمان های دینی شکل گرفته باشد، امّا بر اساس افکار و ایدئولوژی مادّی و غیر مذهبی اداره شود، بی تردید در بخش مدیریت آسیب‌های جبران ناپذیری را متحمّل خواهد شد که شناخت این آسیب‌ها امری ضروری است. اصطلاح آسیب شناسی مدیریت، یعنی شناخت اشکالاتی که در حوزه حکومت متوجه آمور اداری، سیاسی و اجتماعی شود که از نگاه علی علیه السلام اشارتی خواهیم داشت. یکی از آسیب‌های مهم، تکبّر و خودخواهی است. چنانچه برخی افراد پس از رسیدن به مقام به آن مبتلا می شوند.
در اثر غفلت از حقیقت، بشر ممکن است به محض رسیدن به ریاست دچار تکبّر و خودپسندی شود که این رذیله اخلاقی بزرگ ترین آفت کاری اوست و می تواند تمام آثار مثبت مسؤولیت وی را از بین ببرد. اینجاست که حضرت علی (ع) همواره کارگزاران و مدیران نظام اسلامی را به دوری از تکبّر و خود بینی توصیه می کند. آن حضرت در عهدنامه خود به مالک اشتر چنین می فرماید: «ایاک و الاعجاب بنفسک و الثّقه بما یعجیک منها و حبّ الاطراء فانّ ذلک من اوثق فرص الشّیطان فی نفسه لیمحق ما یکون من احسان المحسنین؛ مبادا هرگز دچار خودپسندی شوی و به خوبی های خود اطمینان کنی و به پرهیز از این که دوست داشته باشی دیگران تو را ستایش کنند، زیرا حالت غرور و خودپسندی مناسب ترین فرصت برای شیطان است تا کردار نیک نیکوکاران را نابود کند.» بر اساس اندیشه سیاسی امام علی (ع) غرور و خودخواهی بزرگ ترین آفت مدیریت است که زمامداران و مدیران را به سوی خودکامگی و سرانجام ذلّت و خواری می کشاند، بنابراین مسؤولین نظام اسلامی نباید در اثر این صفت رذیله، گرفتار وسوسه های شیطانی شده و از راه حق خارج شوند، بلکه همیشه باید مواظب باشند تا به غرور و خود بینی دچار نگردند. یکی دیگر از آسیب‌هایی که مسؤولین و مدیران را از مسیر اصلی حکومت و مدیریت منحرف می سازد، جدایی میان مسؤولین و مردم است. امام علی (ع) در سیره خود همواره کارگزاران و مسؤولین حکومتی را نسبت به این آسیب مهم هشدار می داد و به آنان می فرمود که میان خود و عموم مردم نباید هیچ گونه فاصله و مانعی قرار دهید. آن حضرت خطاب به مالک اشتر می فرماید: «فلا تطوّلنّ احتجابک عن رعیتک فانّ احتجاب الولاه عن الرّعیه شعبه من الضّیق و قلّه علمٍ بالامور و الاحتجاب منهم یقطع عنهم علم ما احتجبوا دونه فیصغر عندهم الکبیر و یعظم الصّغیر و یقبح الحسن و یحسن القبیح و یشاب الحقّ بالباطل؛ (۲) هیچ گاه خود را به مدّت طولانی از مردم پنهان مکن، زیرا دور بودن زمامداران از چشم عموم مردم خود موجب نوعی محدودیت و بی اطلاعی نسبت به کارهای مملکت است. پنهان شدن زمامداران آگاهی آنان را نسبت به بسیاری از مسائل از بین می برد، در نتیجه بزرگ نزد آنان کوچک و کوچک نزد آنان بزرگ می شود و نیز کار نیک زشت و کار زشت زیبا جلوه داده می شود و حق با باطل آمیخته می گردد.» از این رو مدیریت پسندیده در اداره آمور باید پاسخگوی نیازها و پرسش ها و جهت دهنده مسیر توده‌های مردم باشد. کم توجهی یا بی توجهی به طبقه محروم و قشر آسیب پذیر جامعه آسیب شکننده دیگر در مدیریت است.
مولای پرهیزگاران در نهج البلاغه مدیران و کارگزاران را به توجه بیش تر به قشر محروم جامعه و تأمین خواسته‌های آنان توصیه نموده است. آن حضرت به مالک اشتر چنین می فرماید: «مبادا سرمستی حکومت تو را از رسیدگی به محرومان باز دارد که هرگز انجام کارهای فراوان و مهم عذری برای ترک مسؤولیت های کوچک تر نخواهد بود. همواره در فکر مشکلات آنان باش و از آنان روی بر مگردان. آمور کسانی از فقرا را رسیدگی کن که به ظاهر به چشم نمی آیند و دیگران این قشر را کوچک می شمارند و کم تر به تو دسترسی دارند.»
مدیران در جامعه اسلامی علاوه بر تأمین نیازهای اولیه محرومان از بیت المال باید برای استرداد حقوق از دست رفته آنان اقدام نمایند و وظیفه دارند که علل و عوامل ثروت های بادآورده را شناسایی و ریشه کن کنند و اجازه ندهند که عدّه ای با تجاوز به حقوق دیگران، به انباشت ثروت نامشروع بپردازند.
انحصار طلبی آسیبی است که باید مورد توجه قرار گیرد. انحصارطلبی آن است که مدیر و کاگزار در حوزه قدرت و اختیارش همه چیز را به خود و خویشاوندانش اختصاص دهد، بدین معنا که قدرت، امکانات و دیگر امتیازات اجتماعی را به اقوام و دوستان خود اختصاص دهد و دیگران را از آن‌ها محروم سازد. امیرالمؤمنین علی (ع) به مالک اشتر می فرماید: «از امتیاز خواهی بپرهیز و چیزی را که همه مردم نسبت به آن یکسان هستند به خود اختصاص مده. هر کارگزار و مسؤولی نزدیکان و خویشاوندانی دارد که توقع برتری، امتیازخواهی و دخالت در قراردادها بدون رعایت انصاف را دارند، ولی تو چاره ای بیندیش و به هیچ یک از اطرافیان و وابستگان چیزی از مآل، زمین و…واگذار مکن و مبادا در تو طمع کنند تا قراردادی به سود آنان منعقد کنی، زیرا این کار مایه ضرر سایر مردم می گردد.» از فرمان‌های امام علی (ع) به مسؤولین و مدیران نظام اسلامی چنین بر می آید که انحصارطلبی بزرگ ترین آفت دولت است. تاریخ جهان دولت های فراوانی را سراغ دارد که در اثر انحصارطلبی زمامداران و مدیران به سرعت رو به ضعف رفته و زمینه زوالشان فراهم گردیده و نابود شده‌اند.