آذین عطریان
باغ دولتآباد از باغهای قدیمی شهر یزد در کشور ایران و هم ردیف باغ فین در کاشان و باغ شاهزاده ماهان در کرمان میباشد.
این عمارت بادگیری با ارتفاع ۳۳/۸ متر دارد که از بلندترین بادگیرهای خشتی شناخته شده در جهان است.
دولت آباد باغ در تاریخ ۱۳۴۶/۱۲/۲۳ به شماره ۷۷۴ در ردیف آثار ملی ایران قرار گرفته است؛ علاوه برآن، باغ دولت آباد یکی از باغهای ایرانی ثبت شده در میراث جهانی توسط یونسکو است.
باغ دولتآباد در یزد در اواخر دوره افشاریه و درسال ۱۱۶۰ ه. ق توسط محمد تقی خان معروف به (خان بزرگ) که وی سرسلسله خاندان خوانین یزد بود احداث گردید. مرحوم محمدتقی خان ابتدا قناتی به طول ۶۵ کیلومتر را احداث نمود و آب را از مهریز به یزد و محل کنونی باغ دولتآباد رساند و سپس مجموعه حکومتی (دارالحکومه) خو د را بنا کرد. این باغ با مساحتی درحدود ۷۰۰۰۰ مترمربع شامل ساختمانها، حوضها و آبنماهای بسیاری بوده که در فضای بین آنها باغهای با درختان انار و انگور و… باگلهای فراوانی زینت بخش محیط بودهاند
قدمت و ویژگیهای ساخت بنای باغ؛ نشان از روزگاری دارد که مردم و حتی بزرگان شهر نیز از آب قنات استفاده میکردند. قنات تاریخی و عظیم دولتآباد با قدمتی بیش از ۲۰۰ سال از احداث پنج رشته قنات تشکیل شده و از ارتفاعاتمهیز سرچشمه میگرفته و پس از مشروب کردن بخشی از زمینهای مهریز و به کار انداختن چند آسیاب آبی و طی بیش از ۵۰ کیلومتر به یزد میرسیده و باغ دولتآباد را آبیاری میکرده. اما این باغ در حال حاضر توسط چاه نیمه عمیق مجاور آبیاری میشود. تقی خان بافقی پدر عبدالرضاخان یزدی و جد سلطانعلی خان وزیر افخم و خانوادههای افخم ابراهیمی و افخمی است. مدارک مربوط به این موضوع در میان اسناد شخصی خانواده افخم ابراهیمی حفظ و نگهداری گردیده است.
باغ از دو بخش کلی اندرونی و بیرونی تشکیل میشود.
دولتآباد از نقطهنظر گونهشناسی عملکردی، باغ «سکونتگاهی-حکومتی» است. به طور معمول، در چنین بناهایی با این ویژگی، باغ بیرونی محل انجام تشریفات حکومتی، مراسم ورزشی و اداره امور شهر بوده است و باغ اندرونی، بخش خصوصی و اقامتگاهی مجموعه به شمار میرفته است. درباغهای سکونتگاهی-حکومتی، عرصه اندرونی را از سایر عرصهها کاملاً متمایز میکردند و حتی دربان یا حاجبی را برای نظارت بر آن تعیین میکردند.
بخش اندرونی
این بخش محل سکونت حاکم و خانوادهاش زیر بوده است. اندرونی شامل ساختمان هشتی (بادگیر تابستانه(، حرمسرا، بهشت آیین، مطبخ
برج دیدبانی، آب انبار خصوصی، اصطبل تابستانه و زمستانه است.
ساختمان هشتی
ساختمان (عمارت) هشتی از مهمترین بخشهای مجموعه به شمار میرود که در آن، تلفیق جریان هوا و آب به زیباترین شکل صورت گرفته است. در این ساختمان با تلفیق باد و آب که در حوضهای داخل ساختمان در جریان است هوای خنک از زیر بادگیر به قسمت شاه نشین و تالارها انتقال پیدا میکند. به همین دلیل به این بنا، ساختمان تابستانه نیز گفته میشود.
این بنا از سه شاه نشین با درهای مشبک٫ اتاقک بادگیر٫ هشتی و دو اتاق پستو تشکیل شده و شکل کلی بنا شبیه به یک هشت ضلعی است٫ همچنین بادگیر قرار گرفته بر آن نیز از نوع هشت تنبوشه میباشد.
سقف قسمت میانی (هشتی) دارای کاربندی زیبایی که اثر استاد حاجی علی اکبر آخوند است که با سیم گل و دمگیری گچی به طرزی بسیار ماهرانه اجرا شده است.
بخش بیرونی
بیرون معمولا کارکرد حکومتی داشته است به گونهای که محل استقرار کاروانها٫ همچنین رسیدگی به امور حکومتی بوده است.
جلوخان و سردر، تالار آیینه، عمارت تهرانی، دو بازارچه، آب انبار عمومی در بخش بیرونی هر ساختمان با این ویژگیها قرار میگیرد.