پسماند، ثروتی پنهان و ارزشمند است که اگر با شیوه هایی استاندارد، کارآمد و صحیح،به چرخه بازیافت بازگردد، ارزش اقتصادی زیادی پیدا می کند.امروزه کشورهای توسعه یافته، سیاست گذاری های دقیقی برای بازیافت انواع پسماند دارند و آن را منابع و ذخایری استراتژیک می دانند که می تواند تحولات خوبی در بحث اقتصادی، به وجود بیاورد.

علاوه بر تکنولوژی هایی که در سیستم های بازیافت، می توان در جهت مدیریت بهینه پسماند به کار گرفت، تفکیک صحیح از مبداء و جلوگیری از دور ریختن مواد بازیافتی نقش بسیار مهمی در تولید ثروت دارد.

متاسفانه، یکی از عواملی که هنوز ارزش و بهای پسماند را به عنوان ثروتی ارزشمند به جامعه معرفی نکرده، این است که به درستی به این باور مهم نرسیده ایم که پسماند یک ثروت ملی است و می توان با پیش بینی های لازم، فناوری های پاک و همچنین هدایت به سمت کانال های بازیافت، به درآمدی مهم در مدیریت شهری دست یابیم، ضمن آن که در حفظ محیط زیست و چاره اندیشی برای آینده بشر،یک طرحی مهم و راهبردی،اتخاذ کرده ایم.

امروز صنعت پسماند در کشورهای پیشرفته، تولیدات مهمی را جایگزین سوخت های فسیلی کرده است چرا که در این کشورها، توانسته اند با ارتقای سطح آگاهی شهروندان،صنعتی مهم و ثروت آفرین به وجود بیاورند و به جایگاه شهروندان در مدیریت بهینه و مناسب پسماند،بهای زیادی بدهند.

ترویج فرهنگ تفکیک زباله و پسماند از خانه در میان شهروندان، شرایط بسیار خوبی برای توسعه صنعت پسماند و بازیافت موادی که می توان آن ها را دور نریخت، به وجود خواهد آورد، چنین فرهنگی نیاز به آموزش و البته فراهم سازی بستر و زیرساختهای مناسبی دارد تا بتوان از هدر دادن سرمایه های عظیم ملی جلوگیری کرد.

در این کشورهای توسعه یافته، علاوه بر آموزش و فرهنگ سازی میان شهروندان، در زمینه طرح های پژوهشی و ارائه ایده های علمی و خلاقانه و به کار گیری روش های دانش بنیان در تبدیل زباله به ثروت نیز موفق بوده اند.

با توجه به اینکه مدیریت شهری،عهده دار جمع آوری و ساماندهی پسماند است، می توان به گونه سیاست گذاری و سرمایه گذاری کرد که پسماند و زباله های تولید شده،باری بر دوش مدیریت شهری نباشد و بالعکس، آن را به ثروتی با ارزش تبدیل کنیم که درآمد حاصل از منابع و ذخایر پسماند به سمت و سوی توسعه و آبادانی شهرها و تامین نیازهای مهم در مدیریت شهری برود.

افزایش زباله و پسماند، یکی از دغدغه های جدی،مساله ای اجتماعی و زیست محیطی است که می تواند همچون تیغی دو لبه، هم اقتصادی و ارزشمند و هم زیان بار و نابود کننده باشد، در این میان، مدیریت پسماندهای خانگی و شهری، خود یک سرمایه گذاری عظیمی است که می توان با استفاده از دانش روز و تکنولوژی های پیشرفته، موفق به تولید ثروت شد.

با توجه به اینکه در محیط شهری با انواع پسماندهای خانگی،صنعتی، پزشکی، کشاورزی و ساختمانی مواجه هستیم، برای مدیریت مناسب هر یک از این نوع پسماندها و یا بازیافت، به یک برنامه ریزی جامع و مجزایی نیاز است. بر اساس آماری در رابطه با پسماندهای عادی و خانگی که قابلیت بازیافت را دارند، ۳۵ درصد از پسماندها خشک و ۶۵ درصد نیز تر است که اگر بتوان انواع کاغذ، پلاستیک، شیشه و فلز را از پسماندهای تر که عمدتا مواد غذایی را تشکیل می دهد،جدا کرد، بیش از ۸۰ درصد از پسماند به چرخه بازیافت و ثروت آفرینی هدایت می شود، در حالی که در کشور به طور متوسط فقط ۲۰ درصد از پسماندها، بازیافت می شود و این میزان، نمی تواند حتی تامین کننده هزینه های کلان در جمع آوری زباله از سطح شهر باشد.

وقتی پسماندهای خشک و تر به درستی تفکیک می شود، برای بازیافت هر یک می توان هزینه های کمتری متحمل شد به ویژه اینکه بر اساس پژوهشهای موجود در این عرصه مهم، بیش از ۶۰ درصد از زباله های تر نیز قابلیت تبدیل به کمپوست و انرژی های جایگزین را دارد.

وقتی روزانه با میلیون ها تن تولید انواع پسماند و زباله مواجه هستیم، در واقع باید باور کنیم که با میلیاردها تومان درآمدهای غیر نفتی سر و کار داریم که نیاز به سرمایه گذاری صحیح، فرهنگ سازی و الگوی مدیریتی مناسبی دارد که می تواند به تولید ثروت منتهی شود.

اما متاسفانه گاهی چنین فرآیندی به دلیل عدم فرهنگ سازی در میان شهروندان و فقدان آموزش، تحقق نمی‌یابد و نه تنها از تولید پسماند و زباله به ثروت آفرینی نمی رسیم، بلکه به دلیل عدم آگاهی و یا فقدان مدیریت مناسب، وجود برخی از پسماندهای خطرناک نیز آسیبی جدی به محیط زیست و سلامت جامعه وارد می کند و هزینه های کلان و مضاعف تری را در مدیریت شهری، رقم می زند.

بدون مشارکت های اجتماعی و حضور جدی شهروندان در مسیر تفکیک و بازیافت پسماند، نمی توان هزینه‌ها را به درستی کاهش داد و یا به صرفه اقتصادی دست یافت.از طرف دیگر، به دلیل هزینه های سنگین در دفع پسماند در کشور نیز نمی توان نسبت به بازیافت مواد بی توجه بود و ارزش دورریختنی ها را نادیده گرفت.

مدیریت شهری و شهرداری ها در سالهای اخیر،سرمایه گذاری های اثرگذاری را بر روی فرهنگ سازی و ایجاد فرهنگ شهروندی در رابطه با موضوعات مهم و راهبردی، انجام داده اند و به جریان سازی پرداخته اند، قطعا مساله مهم و کلیدی تفکیک زباله از مبدأ،جزء مهمی از آموزش ها در چارچوب وظایف شهروندی و جلب مشارکت های حداکثری شهروندان است.

تفکیک و بازیافت مواد به ظاهر دور ریختنی دارای اهمیت زیست محیطی، بهداشتی و اقتصادی است و باید جامعه را به چنین سطحی از باور و آموزش برسانیم تا بتوان در مدیریت بهینه پسماند از مشارکت شهروندان به بهترین نحو استفاده کرد و به فناوری پاک در ثروت آفرینی دست یافت و بخش عمده ای از دغدغه های بهداشتی و زیست محیطی را نیز رفع کرد.

جمع آوری، حمل و نقل و دفع پسماند،بخش عمده ای از هزینه های مدیریت شهری را در برمی گیرد که گاهی چنین هزینه های هنگفتی،فرصت سرمایه گذاری و تحول آفرینی را در اجرای پروژه های مهم و راهبردی در توسعه و عمران شهری می گیرد.

از سوی دیگر، نگرانی هایی را در ارتباط با حفظ سلامت شهروندان و صیانت از محیط زیست در روند رفع پسماند به وجود می آورد، حال آن که پسماندها تا زمانی که به درستی تفکیک نشوند، پیامدهای جدی و خطرناکی برای سلامت شهروندان و حفظ محیط زیست دارند اما با دوراندیشی و آموزش در مسیر تفکیک و جداسازی پسماند در بین شهروندان،می توان از گزند آلاینده ها و خطراتی که به همراه دارند در امان ماند. عدم توجه به بازیافت بهینه پسماند و وجود مشکلاتی در رفع مناسب زباله ها، آلودگی آب، خاک، محیط، افزایش حشرات و جوندگان را نیز به دنبال دارد.

سازمان مدیریت پسماند در بدنه شهرداری ها و مدیریت شهری، رسالت مهمی در به کار گیری شیوه های مناسب و بهره ور در مدیریت بهنیه پسماند دارد تا با روند صحیح جداسازی و هدایت آن به سمت واحدهای تبدیلی و بازیافت،به توسعه پایدار و تولید ثروت دست یافت.

در این میان روش هایی مهم در تفکیک زباله از مبداء وجود دارد که آموزش، جلب مشارکت شهروندان، ایجاد انگیزه در تحویل پسماندهای جدا شده، جذب سرمایه گذاری های خصوصی، ساماندهی دوره گردها و جلوگیری از خرید و فروش خارج از چارچوب مقررات و احداث کارخانجات پیشرفته سهم مهمی در مدیریت پسماند خواهد داشت.

مدیریت مطلوب خدمات شهری، زمانی معنا و مفهوم پیدا می کند که در تصمیم گیری ها و سیاست گذاری ها، به هیچ عنوان از کنار مشارکت شهروندان عبور نکنیم و آن ها را در مسئولیت های سنگین در مدیریت شهری،سهیم سازیم،در این مسیر باید تمهیدات مدیریتی به سمت آموزش، اطلاع رسانی و فرهنگ سازی منتهی شود و با استفاده از قدرت نفوذ رسانه ها به ارتقای فرهنگ تفکیک زباله از مبدأ و صیانت از سرمایه های ملی بپردازیم.

با توجه به اهمیت آموزش از سنین پایه، باید فرهنگ سازی و آموزش از مهدکودک ها و مدارس آغاز شود و با تعامل فرهنگی میان شهرداری و آموزش و پرورش، کودکان را با اهمیت و نقش مهم تفکیک پسماند آشنا کرد و ظرفیت های مناسبی را در طرح تفکیک زباله از مبداء به کار گرفت.در این رابطه، تحصیل بیش از ۲۵۵ هزار دانش آموز در قم و وجود جمعیت ۶۳ درصدی دانش آموزان در مقاطع ابتدایی در واقع ظرفیت مهمی در آموزش به شمار می رود تا جایی که اگر هر دانش آموز در قم، روزانه چند قطعه پسماند را جداسازی کند، رقمی میلیاردی را برای مدیریت شهری، رقم خواهد زد.

قطعا با طراحی مخازن های ویژه برای تفکیک پسماند و ارائه آموزش های لازم و از همه مهم تر، فرهنگ‌سازی می توان، به ثروتی ارزشمند در صنعت پسماند در مسیر توسعه پایدار قدم های مهمی برداشت.

در شهرداری قم، برنامه ریزی های مهمی در ایجاد کارخانه ای مدرن و پیشرفته در بازیافت پسماند و تولید مواد آلی از پسماندهای تر ایجاد شده است که می تواند با فرآوری پسماندهای شهری، روزانه بیش از ۳۰۰ تن زباله را بازیافت کند، البته با توجه به تولید روزانه ۷۰۰ تن زباله معادل ۳۵۰ کامیون در قم، هنوز راهی سخت و دشوار تا تفکیک جامع زباله ها و بازیافت بهینه آن وجود دارد که اگر اشکالات و کاستی ها در جمع آوری زباله از درب منازل به درستی رفع شود، راه زیادی تا ثروت آفرینی باقی نخواهد ماند، هر چند در حال حاضر تنها ۱۲ درصد از پسماندها در قم، به مرحله بازیافت و تولید ثروت می رسند.

در این میان، تعیین مشوق های اجتماعی و اقتصادی برای شهروندان،می تواند آنها را در جهت تفکیک صحیح زباله و تحویل به موقع آن ترغیب کند، هر چند به نظر می رسد هنوز در قم، خانواده ها به ضرورت تفکیک زباله از مبداء پی نبرده اند و در این باره نتوانسته ایم اعتماد شهروندان را به خوبی جلب کرده و خلاء های موجود را در تفکیک زباله های حشک و تر و جمع آوری صحیح پسماند از میان ببریم.

از سوی دیگر، ساماندهی دوره گردها در قم توسط مدیریت شهری و انتقال صحیح پسماندهای با ارزش با مشارکت این فعالان اقتصادی در سطح شهر نیز رویکردی مناسب و ارزشمند در مدیریت بهینه پسماند است و پسماندها می توانند با شیوه هایی ساده به چرخه اقتصادی کشور بازگردند و در شرایط فعلی، منبعی مهم در تولید ثروت به شمار روند، اما تا زمانی که نگرش ها و باورها را به سمت ارزش گذاری بر روی پسماند، تغییر ندهیم از تحول و توسعه در این بخش بازمی مانیم.

البته شانه خالی کردن برخی از دستگاههای اجرایی و نهادها از بار مسئولیت در مدیریت بهینه پسماند نیز یکی از خلاء ها و آسیب های جدی است که اگر به همین روال، تداوم داشته باشد، با انبوهی از مشکلات در دفع زباله و بازیافت پسماند در مدیریت شهری و در نهایت تحمیل بار مالی سنگین در هزینه کرد ها، مواجه می‌شویم.