به گزارش پایگاه خبری ربیع، نشست واکاوی رژیم حقوقی دریای خزر در آمفی تئاتر دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران به همت مرکز مطالعات اوراسیای مرکزی این دانشگاه برگزار شد.

این نشست با حضور دکتر الهه کولایی، استاد گروه مطالعات منطقه‌ای دانشگاه تهران و رئیس مرکز مطالعات اوراسیای مرکزی، دکتر عباس ملکی معاونت اسبق وزارت امور خارجه و معاون پژوهش‌های بین الملل مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام، دکتر گودرز رشتیانی، استادیار گروه تاریخ دانشگاه تهران و کاوه بیات، پژوهشگر تاریخ معاصر ایران برگزار شد.

این هفتاد و چهارمین نشستی بود که به همت مرکز مطالعات اوراسیای مرکزی برگزار شد و نیز اولین نشست از سلسله نشست‌های کندوکاو در مورد رژیم حقوقی دریای خزر است.

در ابتدای این نشست، دکتر کولایی با بیان اینکه رژیم حقوقی دریای خزر یکی از سیاسی‌ترین مباحث جهان امروز ماست، اظهار داشت: پیوند این مسئله با ملاحظات سیاسی، اقتصادی و … را به خوبی مشاهده می‌کنیم که ماهیت صرفاً حقوقی را نمی‌شود مطرح کرد. هدف مرکز مطالعات اوراسیای مرکزی از برگزاری سه نشست این است که از زاویه نگرش علمی و آکادمیک زوایای تاریخ سیاسی و زیست محیطی و اقتصادی و حقوقی رژیم دریای خزر را مورد بحث قرار دهیم. این تکلیف را برای خودمان قائل هستیم که در دفاع از منافع کشور به تصمیم‌گیران و مجریان سیاست خارجی کمک کنیم تا وظایف خود را به درستی انجام دهند.

وی ادامه داد: ما پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در این منطقه با تغییر مرز مواجه هستیم که فضای منطقه را به طور اساسی و بنیادین متحول کرد و نمی‌شود ما به گذشته نگاه نکنیم.

پس از سخنان دکتر کولایی، دگتر گودرز رشتیانی به ارائه مبحث خود پرداخت و گفت: روابط ایران با روسیه از منظر دریای مازندران موضوع جذابی است. گزارش‌هایی از رابطه ایران و روسیه از طریق دریای مازندران در منابع تاریخی وجود دارد که شما را به کتاب تاریخ روابط ایران و روس محمدعلی جمالزاده ارجاع می‌دهم که هنوز بهترین منبعی است که بعد از گذشت بیش از صد سال درباره تاریخ روابط ایران و روسیه انجام شده است.

وی با بیان اینکه روس‌ها پس از فتح آستاراخان در زمان ایوان چهارم به ساحل دریای خزر رسیدند، افزود: دریای مازندران دریایی ایرانی است تا زمانی که عهدنامه ترکمانچای امضا می‌شود و بحث سرشت مختلفی پیدا می‌کند.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با بیان اینکه اولین قرارداد رسمی بین دو کشور در سال ۱۷۱۷ در زمان شاه سلطان حسین صفوی منعقد شد، افزود: مقرر شد که بین دو کشور آزادی تجارت برقرار شود و روسیه در شمال ایران در دو شهر کنسولگری ایجاد نماید. تا پیش از آن نقش ارامنه در تجارت ایران زیاد بوده است اما بعد از این نقش ارامنه رو به کاهش می‌رود. در دوران پطر کبیر، به بهانه حمله لزگی‌ها به کنسولگری روسیه و گرفتن غرامت سی میلیون روبلی توسط روس‌ها، در ۱۷۲۱ روسیه به سواحل ایران در دریای خزر حمله می‌کند.

وی با عنوان کردن اینکه در زمان نادرشاه، توجه ایران به دریای خزر بیشتر می‌شود، اظهار داشت: در قرارداد ۱۷۳۵ رشت، روس‌ها عقب نشینی می‌کنند. رودخانه سولاک داغستان برای اولین بار به عنوان مرز بین دو کشور تعیین می‌شود.

رشتیانی درباره روابط تجاری ایران و روسیه پس از عهدنامه ترکمنچای اظهار داشت: روابط تجاری ایران و روسیه بعد از ترکمنچای پایاپای بود و حتی صادرات ایران به روسیه از واردات از روسیه بیشتر بوده است. در فصل اول عهدنامهه ترکمنچای ایران به روسیه امتیاز می‌دهد. اما برخلاف تصورات، در فصل‌های بعد روسیه به ایران امتیاز می‌دهد. در فصل هشتم حق کشتیرانی جنگی سلب می‌شود اما حق کشتیرانی تجاری بالسویه است. از ۱۸۳۶ تا ۱۹۱۴ به جز سه سالف بیش‌ترین صادرات ایران به روسیه بوده است و روسیه شریک اول تجاری ایران بوده است.

کاوه بیات نیز در ادامه نشست با بیان اینکه انقلاب اکتبر فرصت تنفسی برای ایران بود، اظهار داشت: از جانب روسیه اقدامات فوق العاده گسترده‌ای صورت گرفت. مانند گرو گرفتن گمرکات و بی اختیاری ما در تعیین تعرفه‌ها و اعمال خلاف معاهدات از سوی روس‌ها را از این جمله می‌توان برشمرد. اگر انقلاب ۱۹۱۷ نشده بود، خصوصاً با قرارداد ۱۹۰۷ و مکمل آن یعنی قرارداد ۱۹۱۵ چیزی از استقلال و حاکمیت ایران بر جای نمی‌ماند.

وی افزود: پس از حمله شوروی به گیلان، اینک به جز فتح باب مذاکره با بلشویک‌ها نبود. در ۲۶ ژوئن ۱۹۱۸، چیچرین، کمیسر عالی وزارت خارجه شوروی در ایران یادداشتی نوشت و در آن، اصول ۱۶ گانه‌ای را برای برقراری مناسبات ایران و شوروی که با دوران روسیه تزاری تفاوت داشت، پیشنهاد کرد. در این یادداشت، علاوه بر لغو بدهی‌های ایران به روسیه، بررسی‌های مرزی، لغو امتیازات روسیه و واگذاری املاک روسیه به ایران بود. در یادداشت چیچرین آمده بود که پس از تخلیه ناوهای دزدان دریایی امپریالیستی، تردد ناو با پرچم ایران آزاد خواهد بود. البته دغدغه اصلی ایرانیان در آن موقع، خاتمه دادن به حضور شوروی در ایران و پیامدهای آن بود.

دکتر عباس ملکی نیز در ادامه نشست با بیان اینکه در طول دوره ۷۵ ساله حیات اتحاد شوروی به جز یک مورد حضور ارتش سرخ شوروی در ایران پس از پایان جنگ جهانی دوم، در بقیه دوران روابط دو کشور آرام، بدون تنش و عادی بود. این موضوع با توجه به اینکه ایران یکی از متحدان نزدیک آمریکا در این منطقه بود نشان از دقت و واهمه مقامات ایرانی از هرگونه تحریک مقامات کرملین بوده است. در دوران رضاشاه، روس‌ها علاوه بر روابط اقتصادی، به صدور انقلابشان به ایران اهتمام داشتند و این انقدر اضافه شد که در نهایت به تأسیس حزب توده منجر شد.

وی عوامل قطع رابطه بین ایران و شوروی پس از انقلاب اسلامی را اینچنین برشمرد: ۱-کشف شبکه جاسوسی شوروی و حزب توده ۲-حمله شوروی به افغانستان و حمایت ایران از مجاهدان افغان ۳- جنگ ایران و عراق که بر طبق معاهدات دو کشور، شوروی متحد نظامی عراق بود.